*Soli Özel
Coğrafya dış siyasette, memleketler arası sistem içinde yer almada bir ülkenin yükünü uzun müddet taşıyabilir. Değişik ortamlarda, sistemdeki yine yapılanmalarda kimi coğrafyaların kıymeti artabilir ya da azalabilir fakat kolay kolay hiçe sayılamaz. Türkiye böylesi, tarihî olarak daima kıymet taşımış bir coğrafyada yer alıyor. Bunun kaymağını çok yediği üzere ortada ceremesini de çekiyor. Ne var ki coğrafyaya güvenerek hatta ona abanarak her sorunun üstesinden gelmek mümkün olmadığı üzere, sunduğu potansiyelin yanlış, eksik hatta sonuçta ziyan verecek biçimde kıymetlendirilmesi de mümkündür.
Kısaca yazmak gerekirse kıymetli coğrafya gerçek yönetilmek zorundadır, berbat idare önemli problemler çıkarabilir. Bu bahislerde “Coğrafyanın intikamı” başlıklı bir kitabı bulunan Robert Kaplan’ın da vurguladığı üzere “coğrafya fikirler, irade ve bahttan oluşan insanlık oyununun art planıdır”. Coğrafyaya bunun ötesinde bir mana ve yük yüklemek, beceriksizce yönetilmiş bir siyasetin sonuçlarına karşı sigorta poliçesi üzere görmek yanlışlı bir yaklaşım olur.
Rusya daha zayıf, daha yalnız olacak
Rusya’nın Ukrayna’yı işgali global sistemdeki esaslı dönüşümü tetikleyen bir olay değil. Fakat dönüşümü hızlandıran ve sonuçları itibariyle yeni dünya nizamının nasıl şekilleneceğine dair pek çok dinamiği harekete geçiren bir tesiri oldu. Bugünden yapılabilecek iki kıymetlendirme var aslında. Rusya ya da önderi Putin ve etrafındaki dünyaya kapalı ve belirli ki çürümüş grup, üzerinde düşünmedikleri, anlamadıkları, hafife aldıkları ve coğrafik olarak kendilerine biat etmesi gerektiğine inanılan bir ülkeden ağır bir dayak yedi. Coğrafyasını ve doğal kaynaklardan sağladığı avantajını yitirdi. Bu savaş nasıl sonuçlanırsa sonuçlansın Rusya daha zayıf, daha yalnız, daha Çin’e bağımlı ve tahminen hepsinden kıymetlisi çok daha istikrarsız, iktidar çabalarının şiddetleneceği bir ülke haline gelecek.
Bu ağır mağlubiyette Batı’nın Ukrayna’yı silahlandırması, istihbarat paylaşması kuşkusuz belirleyici bir rol oynadı. Lakin düne kadar dünyanın en çürümüş ülkesi diye bilinen Ukrayna’nın bu savaş sayesinde milletleşen halkının ve profesyonelleşmiş, vefata de meydan okuyan ordusunun disiplini, savaşma azmi daha baskın çıkan unsurlardı. Bir komedyenin ulusal başkana dönüşmesi de o denli.
Türkiye’nin coğrafyası daha da kıymetlendi
Putin’in savaşı meçhul bir mühlet için Rusya’yı Avrupa’dan kopardı. Avrupa’nın merkezi stratejik alanı kuzeydoğuya gerçek kaydı. Soğuk Savaşın bitmesinden beri geçerli sayılan Avrupa güvenlik mimarisi çöktü, başta Almanya olmak üzere AB’nin Rusya’yı merkantilist siyasetlerle yatıştırma siyaseti kökten iflas etti, NATO coğrafyası kuzeye yanlışsız genişledi. Trump devrinde neredeyse NATO’dan çıkma noktasına gelmiş ABD tekrar ve neredeyse tüm askeri tartısıyla Avrupa coğrafyasına döndü. Tüm bunların Rusya açısından dilek edilir gelişmeler olduğunu söylemek mümkün değil.
Türkiye’nin coğrafyası bu savaş sırasında daha da değerlendi. Fakat bu değeri artıran coğrafyanın kendisi kadar, Cumhuriyet kurucularının yaklaşmakta olan dünya savaşını da uygun kıymetlendirerek kotarmayı becerdikleri Montrö Antlaşmasıydı. Savaş gemilerine geçiş yasağı uygulaması, Batı’nın yaptırımlarına katılmayan Ankara’nın her iki ülkeyle de bağlantılarını sürdürmeyi becermesi, yetkililerini buluşturabilmesi ve tahıl koridoru mutabakatında arabuluculuk, esir takasında katkı yapması Türkiye’nin coğrafyası kadar uzun müddettir yaptığı diplomatik yatırımların da sonucuydu.
Dış siyasette iç siyasete endeksli keskin dil
Ne var ki Türkiye’nin dış siyasetinin dengeli ve mantıklı çizgisinin yanında iç siyasetteki ıstıraplara karşılık vermek için kullanılması, savaşın yarattığı fırsatın çöküntü halindeki iktisadın kurtarılması için kıymetlendirilmesine çalışılması, ideolojik takıntılarla birlikte bu tabloyu gölgeliyor. Aslında bir NATO üyesi olarak üzerine düşen her misyonu yapan Türkiye, müttefikleriyle inanç münasebetine dayalı bir alaka kuramıyor ya da sürdüremiyor. Bu durumun ve çabucak her sorun bulunan alanda kullanılan keskin lisanın iç siyasete endeksli olmasının bir sonucu ise derin yalnızlık, Ege ve Doğu Akdeniz örneklerinde olduğu üzere yasal tavırların dahi dinlenmemesi, dikkate alınmaması oluyor.
Üstelik, NATO üyeliğiyle bağdaşması mümkün olmayan Şangay İşbirliği Örgütü üyeliğinden bahsedilmesi bir yandan ciddiyetsizlik işareti sayılırken öbür yandan da Türkiye’nin stratejik aidiyeti hakkındaki, somut olgular kadar bağlantı kopukluğunun da beslediği kuşkuları artırıyor.
Dış siyasetteki tutarsızlıklar genelde Türkiye’nin özerk bir dış siyaset izleme dileğinden kaynaklandığı söylenerek geçiştiriliyor. Bu yetersiz bir münasebet. İttifak üyesi olmak ulusal çıkarları gözetmemek manasına gelmiyor. Dahası özerkliğin ne için istendiği ve üyesi olunan ittifakın ortak maksatlarına imza attıktan sonra bundan yan çizmenin ve yalpalamanın maliyeti tartışılmadan atılan adımların ulusal çıkara ziyan verme ihtimali de yüksek. Coğrafyaya ziyadesiyle güvenerek atılan birtakım adımlar, örneğin S-400 alımı ise bu coğrafyanın sağladığı avantajların ikinci plana itilmesine de yol açıyor.
ABD ile Yunanistan ortasında kabaran stratejik aşkın biraz da Türkiye’nin kendi coğrafyasına taşıyabileceğinden fazla yük bindirmesinden kaynaklandığı pek gündeme gelemiyor. Bu kusur ABD’nin, Sedat Ergin’in Hürriyet gazetesinde üç yazılık bir diziyle anlattığı, ABD’nin Yunanistan’a açıkça art çıktığı, Türkiye’nin çıkarlarına ve şikâyetlerine gözlerini ve kulaklarını kapadığı, BM raporlarında Türkiye içinde asker öldürdükleri tespit edilen SDG/YPG ögelerini kınamadığı zehirleyici bir ortamın oluşmasına yol açıyor.
Ankara’nın hareket alanı daraldı
İki ülkenin, ortalarındaki kangrenleşmiş problemleri çözmeleri giderek zorlaşırken Türkiye’nin Batı ittifakı içinde coğrafyasından kaynaklanan kıymeti de sorgulanmaya başlıyor. Böylesi bir tablonun Kafkaslarda Türkiye’nin tesirinin artmakta olduğu, Türkiye’nin boğazlar yoluyla ortalarındaki geçişi denetim ettiği Karadeniz’in ve Doğu Akdeniz’in stratejik kıymetinin katlandığı bir sırada ortaya çıkması ise epey garip.
Ukrayna savaşı tahminen de nükleer silah kullanılabilecek çok tehlikeli bir etaba gelmişken Türkiye’nin başlangıçtaki tavrını revize etmesi gerekecektir. İstikrar siyaseti bağlamında Ankara’nın hareket edebileceği hareket alanı Putin’in ilhak kararlarından sonra bir epey daralmıştır. Önümüzdeki periyotta bu daha kısıtlı alan içinde hareket edilecekse Türkiye’nin Batılı müttefiklerle ilgilerini onarmayı bir öncelik olarak görmesi uygundur.
Türkiye Avrupa güvenlik mimarisinde yer almalı
Yıkılmış Avrupa güvenlik mimarisi tekrar inşa edilmeye çalışılırken, Almanya tereddütsüz Avrupa’nın stratejik liderliğini yüklenmek zorunda kalacakken ve Rusya’nın önümüzdeki periyottaki zayıflığı ve istikrarsızlığı etrafına da istikrarsızlık yayma istidadı taşırken, Türk Dış Siyasetinin da yerleşik ittifak alakalarını onarması bir öncelik sayılmalıdır. Dahası Avrupa güvenlik mimarisi tekrar inşa edilecekse Türkiye’nin de bunun üretiminde yer alması gerekir.
Kendi çıkarlarını müdafaanın yollarından birisi de Almanya ile münasebetleri bu yeni bağlamın kaidelerine uygun biçimde tanımlamaktır. İktidarın gerek ideolojik saikler gerekse içeride bu çeşit bir hareketin gerektirdiği hukukun üstünlüğü, düzgün idare ve demokratikleşme adımlarını atmak istemeyeceğini varsayabiliriz. Ana muhalefetin demode bir üçüncü dünyacılıktan arınarak, dönüşmekte olan dünya sisteminde Türkiye için bir dış siyaset vizyonu geliştirebileceğindense maalesef emin olamıyoruz.