Metin Alparslan*
Hitit iktisadının en değerli öğelerinden biri kuşkusuz tarımdı. Ziraî eserler Hititler için yalnızca ticareti yapılabilen ya da zenginlik sembolü olan mallardan biri değildi. Ziraî eserler devletin devamını sağlayan adeta hayatın ön koşuluydu. Fakat Anadolu’da tarım büyük ölçüde yağmura bağlı olduğundan, başarılı biçimde sürdürülmesi hayli zordu. 1-2 yıl üst üste kâfi yağmurun olmaması yalnızca halkı değil, Hitit Devleti’ni de sıkıntı duruma sokabiliyordu. Bu nedenle bu coğrafyada bir devletin kurulabilmesi ve güçlenmesi için öncelikle besin üretiminin garanti altına alınması gerekiyordu. İşte Hititler bu bahiste kendilerinden önce Anadolu’da yaşayan tüm toplumlardan daha başarılı oldular. Ve bu sayede siyasi birliklerini evvel bir devlete sonra da bir imparatorluğa dönüştürdüler.
Hititçe metinlerde “arazi ve tarla” sözleri için çoklukla Sümerce A.ŠÀ ideogramı kullanılırdı. Bu toprakları üç farklı kümeye ayırmak mümkündür. Birinci küme saraya ilişkin topraklardı. Bu toprakların, angarya (Hititçe: šahhan- ve luzzi-) karşılığında özel bireylerin kullanımına verilmesi mümkündü. İkinci küme tapınağa ya da kentlere ilişkin topraklardı. Hitit hükümdarı hem sarayın yani devletin hem de dinin başı olduğundan bu iki kümenin da mutlak hâkimi durumundaydı. Üçüncü küme ise özel şahıslara, kral tarafından bağışlanan topraklardı. Bilhassa Hitit başşehri Hattuša’da ele geçen toprak bağış evrakları bu küme toprakların somut delilleridir. Onlar, ortasında hükümdarın çivi yazılı mührün baskısını taşıyan ve bağışlanan toprakla bir arada ne üzere malların (taşınmazlar) kimin huzurunda (şahitliğinde) bağışlandığını belgeleyen tabletlerdi. Bu üzere dokümanlarda kaydedilen tüm mallar toprakla bir arada (mal ve mülk) o kişinin vefatı durumunda varislere kalıyordu. Bu sayede Hitit devletinde tarım bir nebze olsun özel şahısların eline de geçmiş oluyordu.
SUÇLUYU CEZALANDIRMAK YERİNE MAĞDURİYETİ KALDIRMAK
Hitit kanunlarının en değerli özelliklerden biri ağır olarak tazminat içermesidir. Farklı bir halde söyleyecek olursak, Hitit kanunları hatalıyı cezalandırmak yerine, bu kabahat nedeniyle ortaya çıkan mağduriyeti ortadan kaldırmayı tercih ederdi. Bu nedenle Hitit kanunlarında toprağın ve mülkiyetin korunması ile ilgili de birçok unsur bulunur. Bir hususta (§168) bir arazinin hudut ihlali hatası kelam konusu edilmiştir. Kanuna nazaran arazi sonu ihlal eden kişi gerçek sonu çekmekle bir arada 1 koyun, 10 ekmek, 1 kap KA.GAG-birası (mahiyeti tam olarak bilinmeyen bir bira türü) cezası ödemekle ayrıyeten, araziyi dinî açıdan temizlemekle cezalandırılıyordu. Bu husustan mülkiyetin devlet teminatı altında olduğunu açıkça anlayabiliriz. Tekrar metinlerden öğrendiğimize nazaran bağımsız bir çiftçi 4 gün kendisi için, 4 gün ise tımar toprağı için çalışırdı.
Bahsettiğimiz toprak bağış dokümanlarından topraklar hakkında farklı detayları öğrenmemiz mümkündür. Anlaşılması vakit zaman çok güç olan bu cins metinlerde yerler üzüm bağı, incir ağacı, harman yeri üzere özellikleriyle, ormanın gerisinde, üzüm bağının gerisinde üzere pozisyon özellikleriyle ve ölçüleriyle kaydedilmiştir. Bu cins evraklardan yalnızca toprakların değil, yere ilişkin tüm alet edevatın, hayvanların ya da çalışanlarının da kral tarafından şahıslara devredildiğini anlıyoruz. Devredilen mülkün olağan şartlarda geri alınması ya da öbür bireyler tarafından istenmesi mümkün değildi. Bu türlü durumlara pürüz olmak için bu tip dokümanlara özel bir husus ekleniyordu: “Gelecekte … şahsa ve onun oğullarına kimse itiraz etmesin!” Buradan mülkün babadan oğula miras bırakıldığını da öğreniyoruz. Bu üzere miras yoluyla sahip olunan yerler için kanun unsurları de vardı.
YERALTI TAHIL DEPOLARI
Tarımı yapılan tahıllar ortasında en kıymetlileri arpa ve buğdaydı. Çoğunlukla Hitit başşehri Hattuşa’da ele geçen metinlerinden bu tahıllar ile yapılmış yüzden fazla ekmek çeşidi belgelenmiştir. Tahılın yanı sıra bağcılık ya da bahçecilik de yaygındı. Üzüm, elma, incir, zeytin ve nar yetiştirildiği üzere mercimek, nohut, bakla, burçak, kimyon, salatalık, kişniş, pırasa, soğan, sarımsak, safran, maydanoz da yetiştirilmekteydi.
Dolayısıyla Hititler’in devletleşme sürecinde besin üretiminin denetim altına alınması epeyce değerliydi. Bu nedenle başta tahıl olmak üzere birçok zirai eserinin depolanması gerekiyordu. Gerek tohumluk için gerek kışın kullanmak üzere olsun bu İç Anadolu iklim şartlarında bir zorunluluktu. Başşehir Hattuša’da bu iş için inşa edilen çok sayıda magazin binası ve yeraltı tahıl depoları ele geçti. Büyük Tapınak’ın etrafında yer alan magazinlerde yere gömülmüş olarak ortaya çıkarılan küplerden her biri yaklaşık 2000 lt kapasitedeydi. Tapınağın etrafında yer almasından ötürü buraya depolanan tahılın tapınağa ilişkin topraklardan elde edildiğini düşünebiliriz. Lakin bu tahılın daha fazla yıllık kullanım için olduğunu da düşünmek gerekir.
Bu magazinlerin yanı sıra tahılı büyük ölçüde depolamak için Hattuša’da çok sayıda yer altı silosu da ele geçmiştir. Büyükkale ve poternli duvarın yanında ortaya çıkarılan bu yer altı siloları sayesinde yüksek ölçüde tahıl, hava almaksızın uzun müddet depolanabiliyordu. Poternli surun kenarında yer alan silolar 1991 yılında periyodun hafriyat lideri olan Jürgen Seeher tarafından kazılmıştır. Tonlarca yanmış tahıl ile dolu olan silo kazıldığı periyotta hayli yankı uyandırmıştı. Hattuša dışında Kaman-Kalehöyük, Alaca Höyük ve Šarišša/Kuşaklı’da ele geçen gibisi silolar, tahıl depolamanın devletin tertibi altında gerçekleştiğini gösterir. Bu üzere büyük silolar daha evvel bahsettiğimiz “besin üretimini denetim altına alma”nın bir modülü idi. Bu nedenle burada depolanan tahıl muhtemelen bir ya da birkaç yıl sonrası için ayrılan tohumluk tahıl olmalıdır. Anadolu’nun kuvvetli kurallarından ve yağmura bağlı kuru tarım yapılması nedeniyle üst üste iki ya da üç sefer makûs hasat alınması sıkça karşılaşılan bir durumdu. Bu üzere büyük siloların olması devleti aç kalmaktan kurtaran bir tedbirdi.
Hitit kanunlarının bir kısmı de tarife ve fiyatlar ile ilgilidir. Hitit devleti bu sayede bir fiyat standardı getirmeye çalışmış görünüyor. MÖ II. binyılda şimdi para keşfedilmemiş olduğundan Hititler ödeme aracı olarak gümüş kullanıyorlardı. Ödemeler ise o devrin tartı ölçüleriyle şekel = 12,5 gr; mina = 500 gr. formundaydı. Bu kanunlarda belirtilen fiyatlara ve fiyatlara ne derece bağlı kalındığı bilmiyoruz ancak hususlar ortasında tarım eserleri ile ilgili birtakım fiyatlar vaktin ölçüleriyle ve günümüz karşılıklarıyla şu biçimdedir:
Tarımda temel olan elbette insan gücüydü. Erkekler ve bayanlar tıpkı halde çalışırlardı. Bununla birlikte tarımda hayvanlar da çalıştırılırdı. Sabanın önüne öküz koşulurdu ve hasadı kaldırmak için de yeniden bilhassa öküzler kullanılırdı. Farklı bir biçimde söyleyecek olursak, bugünkü traktörün işini o periyotta öküzler yapıyordu. Bu nedenle kanunlarda ziraî emekçilerin fiyatı yanında öküze verilecek fiyat ya da kira fiyatı de yer almıştı:
Yukarıda verilen fiyat ve fiyatları periyodun bedelleriyle kavramak hedefiyle çapraz fiyatlama yapmak gerekir. Yani bir nevi bizim bugün minimum maaş ile eşit olan hasat devrinde bir erkeğin aldığı fiyatı olan 1,25 şekel gümüş ile bu kişi isterse toplam fakat yarım şişe saf zeytin yağı alır (yarım şişe 1 şekel) ve elindekiyle 100 lt arpa alabilir (0,25 şekel). Ya da bir saban öküzü almak için minimum fiyatla çalışan bir hasat emekçisinin yaklaşık dokuz buçuk ay çalışması gerektiğini söyleyebiliriz.
Sonuç olarak; Hititler devrinde tarım, devlet ve buna bağlı olarak da Anadolu insanı için en kıymetli hayat kaynaklarından biriydi. Bilhassa Hitit devletleşme süreci için çok kıymetli bir ögeydi. Bu nedenle Hitit devleti bu ekonomik faaliyeti muhafazaya ve desteklemeye çalışmıştır. Kanunlarla tarımı fiyat ve fiyat tarafından organize etmiş ve müdafaası altına almıştır. Devletin gelişmesi ve bir imparatorluk haline gelmesinde tarım en değerli faktörlerden biri olarak kabul edilmelidir.
*Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Hititoloji Anabilim Dalı